بیمه مبتنی بر وقف[1]، یک مفهوم مالی منحصربه‌فرد است که اصول وقف را در مالی اسلامی با سازوکارهای بیمه‌ای ترکیب می‌نماید تا حفاظت دربرابر ریسک[2] ارائه دهد و رفاه اجتماعی را توسعه بخشد. مقاله حاضر، به مفهوم بیمه مبتنی بر وقف، اصول، مزایا، چالش‌ها و نقش آن در انسجام و تاب‌آوری جامعه، می‌پردازد.

بیمه مبتنی بر وقف چیست؟

بیمه مبتنی بر وقف، براساس اصول اسلامی، حول محور مفهوم وقف،‌ بنا نهاده شده است و شامل اختصاص دارایی‌ یا اهدای وجوه با هدف نیکوکاری و نفع اجتماعی می‌شود. دارایی‌های وقفی، توسط نیکوکاران یا بانیان خیر، اهدا می‌شوند و توسط مؤسسات وقف با هدف حمایت از طرح‌های اجتماعی، آموزشی، خدمات درمانی و انسان‌دوستانه، مدیریت می‌شوند. بیمه مبتنی بر وقف، این مفهوم را با هدف ارائه پوشش بیمه به مشارکت‌کنندگان، در عینِ بهره‌برداری از صندوق‌های وقف به منظور حفاظت دربرابر ریسک، گسترده‌تر می‌سازد.

اصول کلیدی بیمه مبتنی بر وقف:

۱. اشتراک ریسک[3]: بیمه مبتنی بر وقف بر اساس اصلِ به‌اشتراک‌گذاری ریسک، عمل می‌کند که طی آن، سرمایه[4] مشارکت‌کنندگان، با هدف ایجاد صندوقی برای پوشش دربرابر ریسک‌های خاص مانند فوریت‌های پزشکی، حوادث طبیعی یا از دست رفتن درآمد[5]، به اشتراک گذاشته می‌شود.

۲. حمایت اجتماعی: ماهیت بیمه مبتنی بر وقف در انسجام و حمایت اجتماعی نهفته است، چراکه مشارکت‌کنندگان به صورت جمعی، وجه به صندوق وقف، واریز می‌کنند و از کاهش ریسک مشترک [6] و حفاظت مالی[7] مشترک، سود می‌برند.

۳. هدف نیکوکارانه: صندوق‌های وقفی که با حق بیمه‌های مبتنی بر وقف، ایجاد می‌شوند، برای اهداف نیکوکارانه، استفاده می‌شوند مانند حمایت از افراد بی‌بضاعت، تأمین مالی طرح‌های اجتماعی، بهبود زیرساخت اجتماع و ترویج طرح‌های ابتکاری رفاه اجتماعی.

۴. منطبق بر شریعت: بیمه مبتنی بر وقف به اصول شریعت، پایبند است و از این‌که عملیات‌های بیمه، مدیریت صندوق، فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و توزیع مزایا، منطبق با دستورالعمل‌های اخلاقی و حقوق اسلام است،‌ اطمینان حاصل می‌کند.

مزایای بیمه مبتنی بر وقف:‌

۱. حفاظت مالی: مشارکت در طرح‌های بیمه مبتنی بر وقف، حفاظت دربرابر ریسک و امنیت مالی دربرابر رخدادهای پیش‌بینی‌نشده، کاهش آسیب‌پذیری مالی و حصول اطمینان از معیشت افراد را تضمین می‌کند.

۲. قدرت‌بخشی به جامعه: بیمه مبتنی وقف، قدرت‌بخشی به جامعه را از طریق تقویت حمایت متقابل، انسجام اجتماعی و مسئولیت جمعی مشارکت‌کنندگان، توسعه می‌بخشد. این نوع بیمه، شبکه‌های اجتماعی و تاب‌آوری را نسبت به تکانه‌های اقتصادی، تقویت می‌نماید.

۳. اخلاق اسلامی: بیمه مبتنی بر وقف در راستای اصول اخلاقی اسلام یعنی همکاری، انصاف و هم‌دلی با تأکید بر اهمیت رفاه اجتماعی، برابری و عدالت در مدیریت ریسک و خدمات مالی، عمل می‌کند.

چالش‌ها و ملاحظات:

۱. آگاهی و آموزش: آگاه‌سازی و آموزش جوامع درباره مفهوم،‌ مزایا و سازوکارهای بیمه مبتنی بر وقف، با هدف تشویق به مشارکت و ایجاد اعتماد به نظام [بیمه] را ضروری کرده است.

۲. پایداری مالی: حصول اطمینان از پایداری مالی و قابلیت اجرای طرح‌های مبتنی بر وقف، نیازمند مدیریت مؤثر ریسک، حاکمیت صحیح، عملیات‌های شفاف و راهبردهای سرمایه‌گذاری محتاطانه، است.

۳. چارچوب تنظیم‌مقرراتی: فضای تنظیم‌مقرراتی حامی که در عینِ حمایت از مصرف‌کننده و انطباق با شریعت، قادر باشد عملیات‌های بیمه مبتنی بر وقف را بشناسد و تسهیل کند، برای رشد و اعتبار این نوع بیمه، حیاتی است.

۴. توسعه‌پذیری[8] و نوآوری: توسعه طرح‌های بیمه مبتنی بر وقف به منظور دستیابی به مشتریان وسیع‌تر، ایجاد تنوع محصولات قابل‌ارائه و ادغام راهکارهای نوآورانه با هدف رسیدگی به ریسک‌های متغیر و نیازهای اجتماعی، ملاحظات کلیدی برای موفقیت و اثرگذاری بلندمدت، هستند.

نقش بیمه مبتنی بر وقف در تاب‌آوری جامعه:

۱. کاهش ریسک: بیمه مبتنی بر وقف نقشی محوری در کاهش ریسک‌های مالی بازی می‌کند که افراد، خانواده‌ها و جوامع با آنها مواجه می‌شوند. این امر به ثبات اقتصادی، حفاظت از معیشت و کاهش فقر کمک شایانی می‌نماید.

۲. رفاه اجتماعی: صندوق‌های وقف که از قِبل حق مشارکت‌های بیمه‌ای راه‌اندازی می‌شوند، از طرح‌های رفاه اجتماعی، کمک‌های انسان‌دوستانه، بورسیه‌های تحصیلی، خدمات درمان سلامت و طرح‌های زیرساختی، بهبود کیفیت زندگی و سلامت جامعه، حمایت می‌کنند.

۲. توسعه جامعه: بیمه مبتنی بر وقف، توسعه اجتماعی را از طریق سرمایه‌گذاری در طرح‌های پایدار، ایجاد شغل، کارآفرینی و طرح‌های ظرفیت‌‎ساز که افراد را توانمند می‌سازد و به رشد اقتصاد محلی کمک می‌نماید، تقویت می‌کند.

نتیجه‌گیری

بیمه مبتنی بر وقف، جایی برای هم‌گرایی انسان‌دوستی اسلامی، حفاظت در برابر ریسک و قدرت‌بخشی به جامعه، ارائه رویکردی کل‌نگر در رسیدگی به نیازهای اجتماع، ارتقای شمول مالی[9] و تقویت تاب‌آوری، است. بیمه مبتنی بر وقف، با استقبال از اصول وقف، مالی اخلاقی[10] و تلاش‌های جمعی، می‌تواند اثر معتنابهی در ایجاد جوامعی تاب‌آور و پایدار، بگذارد.